Алабугалылардан Сталинградка ярдәм

Мәкалә ТР Дәүләт архивында һәм АМР башкарма комитетының архив бүлегендә саклана торган тарихи мәгълүматларга нигезләнеп әзерләнгән.

«Үле шәһәр»

Бөек Ватан сугышы елларында немец-фашист гаскәрләре басып алган, ә 1943 елдан оккупациядән азат ителә башлаган Советлар Союзы территорияләренә зур матди зыян китерелә.

Хуҗалыкны торгызу теге яки бу территория азат ителгәннән соң башлана. Җимерелгән техникадан, җимерекләрдән, шартламаган сугыш боеприпасларыннан территорияне чистарту, корал һәм хуҗасыз милекне, мәетләрне җыю, юлларны һәм күперләрне ремонтлау кебек беренче чираттагы эшләр башкарыла.

Җимерелү масштабы һәм эш күләме Совет хөкүмәтеннән хәрби хәрәкәтләр кагылмаган өлкәләрдән шактый матди чаралар һәм кешеләр резервларын җәлеп итүне таләп итә.

Немец-фашист илбасарларының явызлыкларын, матди зыянны ачыклау һәм тикшерү буенча Сталинград өлкә комиссиясе бәяләве буенча, шәһәргә һәм өлкәгә 19186,9 миллион сумга зыян китерелгән (1926 елга бәяләр).

1943 елның 22 мартында СССРда төрле илләрнең дипломатик вәкиллекләре делегацияләренең Сталинградка килүе барышында АКШның Советлар Союзындагы илчесе Дэвис турыдан-туры: «Бу шәһәр үлгән, һәм сез аны торгызмаячаксыз!» ди.

Әмма шул ук елның февраль ахырында ук ВКП(б) Үзәк комитетында партиянең өлкә комитетлары һәм Идел буе автономияле республикалары җитәкчеләре киңәшмәсе уза, анда өлкәләр һәм төбәк Республикаларының Сталинград өлкәсе районнары өстеннән шефлык итү мәсьәләләре карала.

Ярдәм сорау

1943 елның март башында ВКП(б) Сталинград Өлкә Комитеты секретаре Прокватиков һәм Сталинград өлкәсе башкарма комитеты рәисе Земенков партиянең Татарстан өлкә комитеты секретаре Колыбановка ярдәм сорап мөрәҗәгать итә: «Төзүчеләрнең осталыгы тиешле дәрәҗәдә булмау Сталинград шәһәрендә беренче чираттагы объектларны — хастаханәләрне, икмәк заводларын, мунчаларны, суүткәргечләрне һәм башкаларны торгызу буенча эшләрне башларга мөмкинлек бирми». (Волгоград өлкәсе дәүләт архивы, Ф.6088, оп. 1, бер. хр. 2, л. 138).

Республика шефлык ала

ВКП(Б)ның Татарстан өлкә комитеты бюросы партиянең барлык район комитетларына «мөһим сәяси әһәмияткә ия» башлангычны хуплау тәкъдиме белән мөрәҗәгать итә, «һәм Татарстан өлкә комитеты барлык район комитетларын бу мәсьәләне беренчел оешмаларның, шулай ук эшчеләр һәм колхоз җыелышларында тикшерергә һәм планнан тыш Сталинградка ярдәм фондына продукция җитештерүне оештырырга мәҗбүр итәргә карар чыгара».

1943 елның 11 мартында ТАССРда Сталинградка һәм Сталинград өлкәсенә ярдәм күрсәтү буенча республика комиссиясе төзелә. Республика Сталинградның Дзержинск районы һәм ике авыл районы — Городищенск һәм Армия өстеннән шефлык ала.

Кызганычка, Татарстанның, шул исәптән Алабуганың яңа тарихында бу темага аз игътибар бирелә. Мәгълүмат юк диярлек, аерым фактлар ТАССР тарихы контекстында гына искә алына.

Ярдәм төрле була: акча җыю, төзелеш материаллары һәм азык-төлек, авыл хуҗалыгы инвентарьлары, мөгезле эре һәм вак терлекләр, авыл хуҗалыгын, терлекчелекне торгызу өчен кош-корт китерү.

1943 елның апрелендә Халык Комиссарлары Советы (ХКС) Сталинградны һәм РСФСР Сталинград өлкәсен торгызу планын раслый.

Архив документлары ел дәвамында СССР өлкәләре һәм крайлары, шул исәптән ТАССР тарафыннан матди ярдәмнең өзлексез агым булып баруын раслый. Татарстаннан төзелеш материаллары һәм 1650 тонна сәнәгать җиһазлары белән 62 вагоннан торган беренче эшелон Казаннан Сталинградка 1943 елның 28 мартында ук озатыла.

Бу көннәрдә «Сталинградская правда» өлкә газетасында Казан халкының мөрәҗәгате басылып чыга: «Сталинградны торгызуда катнашуны үзебезнең патриотик бурычыбыз дип саныйбыз. Безнең ярдәм көннән-көн артачак һәм зур күләмнәр алачак».

Шул ук чорда Татарстан АССР территориясендә Сталинградка ярдәм фондына акча җыю башлана. Нәтиҗәдә бөтен республика буенча 3357632 сум җыелган.

Сталинградта беренче ярдәм алганнан соң, «Звезда» газетасында ВКП(б) Сталинград өлкә комитетының һәм партия өлкә башкарма комитетының шәһәрне һәм өлкәне торгызуда күрсәткән ярдәмнәре өчен Татарстан АССР хезмәтчәннәренә рәхмәт телеграммасы басылып чыга.

1943 елның 8 июлендә СССР ХКСның 1943 елның 22 маендагы Карары нигезендә торак-коммуналь хуҗалыкны торгызуда ярдәм күрсәтү максатларында Сталинградка Казаннан 150 квалификацияле эшче һәм инженер-техник хезмәткәр җибәрелә.

Августка Казан хезмәтчәннәре Сталинградка 2859000 сумлык төрле хуҗалык җиһазлары һәм әйберләр, акчалата 2 593 000 сум, 153 000 сумлык кием-салым, 11 900 пар аяк киеме, 20 000 балалар уенчыгы, 20 000 нөсхә нәфис китаплар һәм сәяси әдәбият җибәргәннәр.

Алабугалылар өлеше

Безнең Алабуга районы да ярдәмнән читтә калмый. «Здравствуй, Елабуга!» китабында (156нче бит) Сталинградның халык хуҗалыгын торгызу буенча шәһәр һәм районның ярдәменә кыскача тасвирлама бирелә:

«Приходилась помогать также населению освобожденных районов страны от немецко-фашистских оккупантов.

Летом 1943 года елабужане отправили пароход с подарками для жителей Сталинградской области.

Много одежды, обуви, мебели, посуды было направлено в тот раз. Для развития сельского хозяйства Елабужский район выделил сталинградцам много сельхозорудий и инвентаря, 136 лошадей, 890 коров, 1150 свиней, около 4000 овец».

Әмма ярдәм күрсәтү моның белән генә тәмамланмый. Сталинградка ярдәм итү комиссияләре шәһәрдә, Алабуга районы предприятиеләрендә һәм колхозларында оештырыла.

Тикшерү барышында шәһәр архивында Алабуга предприятиеләре һәм колхозлары тарафыннан сталинградлыларга ярдәм турында сөйләүче документлар табылды.

Мәсәлән, 1943 елның 15 мартында «8 Март» колхозы (Морт авылы) хезмәткәрләре Алабуга районының барлык колхозчыларына: «Азат ителгән районнарга ярдәм итик!» дип мөрәҗәгать итә. Гомуми җыелышта колхозчылар ярдәм фондына 10 сыер, 21 сарык, 3 кәҗә, 50 куян, 10 дуңгыз, 2 сабан һәм 1 тырма бирергә карар кабул итә.

Мортлыларның бу эшенә башка колхозлар да актив кушыла. Мәсәлән, Танайка авыл Советының «Кызыл партизан» колхозы хезмәткәрләре җыелышта ярдәм фондына 5 центнер чөгендер орлыгы һәм 10 центнер сенчик бирә.

Алабуганың хезмәт коллективлары шулай ук Сталинградны торгызу фондына акча җыюга актив кушыла. Әйтик, спирт заводы хезмәткәрләре Сталинградны торгызу фондына хезмәт хакының 10 процентын күчерергә була, бу 5000 сумнан артык тәшкил итә. Икмәк комбинаты хезмәткәрләре Сталинградны торгызу фондына 3285 сум акча җыя.

Алабуга чуен-кою механика заводы үзенең эчке ресурсларыннан 10000 сумлык механик җиһазлар һәм техник инвентарь: электр двигателе, 2 бораулау станогы, ат приводы, 5 параллель тисклар, 4 кухня плитәсе, күп санлы үтүкләр, күп санлы тәгәрмәчле втулкалар, электр магнитосы өчен шестернялар һәм башкалар бүлеп биргән.

Моннан тыш, район колхозчылары шәхси хуҗалыклардан бик күп көнкүреш әйберләре, савыт-саба һәм башка әйберләр җибәрә.

Бөек Ватан сугышыннан соң, 1945 елның июлендә Алабуга педагогия училищесын тәмамлаган 30 кеше Сталинградтагы гомуми белем бирү мәктәпләренә эшкә китәргә теләк белдерәләр.

Бөтен илнең һәрьяклап ярдәме белән сталинградлылар кыска вакыт эчендә хәрби дан шәһәрен җимерек хәлдән торгыза ала. Торгызылган күпсанлы предприятиеләр арасында Сталинград трактор заводы да бар.

1943 елның 4 апрелендә Республика комсомолы инициативасы белән ТАССРда, шул исәптән Алабугада һәм районда, металлолом җыю буенча комсомол-яшьләр өмәсе уздырыла. Эшләп тапкан акчалар Сталинград шәһәренең ярдәм фондына күчерелә.

Алабуга районы яшьләре һәм комсомоллары 1943 елның 1 маена Сталинградка җибәрү өчен 2000 сумнан артык акча, бик күп язма һәм почта кирәк-яраклары җыя.