Ми­нем та­выш ки­лер ис­кән җил­дән...

2009 ел­да Ала­бу­га­да, Рос­си­я­дә бе­рен­че­ләр­дән бу­лып, шу­шы ел­лар­да шә­һит кит­кән кор­бан­нар ис­тә­ле­ге­нә ме­мо­ри­ал-һәй­кәл ачыл­ды. Реп­рес­сия ел­ла­рын­да (1929 - 1957 ел­лар) Ала­бу­га шә­һә­ре һәм ра­йон авыл­ла­рын­нан 133 ке­ше "ха­лык дош­ма­ны" там­га­сы бе­лән атып үте­рел­гән. Күп­ме­се төр­мә­ләр­дә, ла­герь­лар­да ач­лык­тан, га­зап­лау­лар­дан дөнья куй­ган. Ә Морт авы­лын­нан 12 ке­ше, на­хак­ка га­еп­лә­неп, төр­ле срок­ка төр­мә­гә оза­тыл­ган. Нин­ди га­еп­лә­ре бар иде соң алар­ның? Ач-ялан­гач ба­ла­ла­ры­на умач­лык он тап­мый, бә­рәң­ге шул­па­сы пе­ше­реп аша­та ал­мый га­җиз­лән­гән ана­лар - бер уч аш­лык, ике-өч бә­рәң­ге өчен; то­рыр өе, ас­рар ма­лы бул­ма­ган укы­ту­чы­лар, баш­ка укы­мыш­лы зат­лар на­хак­ка ту­ган җир­лә­рен­нән сө­ре­леп, кү­тә­рал­мас авыр хез­мәт, төр­ле авы­ру­лар сә­бәп­ле, чит-ят җир­ләр­дә ятып кал­ган яки көч-хәл бе­лән яңа­дан кай­тып егыл­ган. Алар ба­ры­сы да ил авыр­лык­ла­рын иң­нә­рен­дә кү­тәр­гән, ил өчен ут­ка кер­гән, ха­лык­ка аң-бе­лем та­рат­кан аб­руй­лы зат­лар бул­ган ич.

Ә ме­нә күп­ме ел­лар үт­кәч, онык­лар үсеп җи­теп ба­ба­ла­ры­на һәй­кәл ку­яр дип кем уй­ла­ган... Бу эш­тә рәс­сам һәм ди­зай­нер Ал­маз Хи­са­мет­ди­нов­ның да хез­мә­те зур.

БЕР КАЙ­ТЫР­МЫН, КӨ­ТЕ­ГЕЗ!

Әти­е­без Бор­һа­нет­дин Хи­са­мет­ди­нов 1938 ел­ның 14 но­яб­рен­дә кул­га алы­на. Ул Морт мәк­тә­бен­дә укы­ту­чы бу­лып эш­ли, бик акыл­лы, гый­лем­ле бу­луы бе­лән ае­ры­лып то­ра.

Әти, на­хак­ка га­еп­лә­неп, 38 нче статья бу­ен­ча ун ел­га хө­кем ите­лә. Сау­бул­лаш­кан­да: "Ми­нем бер га­е­бем дә юк, кө­те­гез, кай­тыр­мын,"- дип ки­теп ба­ра. Лә­кин, ни кыз­га­ныч, шул ки­тү­дән ки­ре әй­лә­неп кай­та ал­ма­ды. Без дүрт ба­ла әни ку­лын­да кал­дык, без­гә "ха­лык дош­ма­ны ба­ла­ла­ры" ди­гән ка­ра яр­лык та­гыл­ды.

Ка­ра, ач ел­лар

Ул ел­лар­да га­и­лә күр­гән авыр­лык­лар­ны сөй­ләп, язып кы­на аң­ла­тыр­лык тү­гел. Ашар­га юк, өй җы­лы­тыр­га ягар­га утын юк. Кеч­ке­нә бул­сак та, мәк­тәп­тән кайт­кач, ма­лай­лар бе­лән бер­гә ча­на тар­тып, ко­ры­ган агач бо­так­ла­ры җы­яр­га ур­ман­га ба­ра­быз. Лес­ник оч­ра­са, аны­сын­нан да ко­лак ка­га­сың, җит­мә­сә, бал­та­сы бе­лән ча­на­быз­ны да чап­ка­лап ва­тып бе­те­рә иде.

Яз җит­те­ме, ач­тан үл­мәс өчен, җир өс­тен­дә­ге ашар­га ярак­лы бар­лык үлән­не: кы­чыт­кан, бал­тыр­ган, көп­шә, кыр су­га­ны җы­еп аша­дык. Агач-ку­ак бө­ре­лә­рен он итеп тарт­ты­ра иде ха­лык. Язын җый­ган че­рек бә­рәң­ге кү­мә­че дә без­гә ри­зык бул­ды. Әнә шу­лай зур кы­ен­лык­лар кү­реп, хә­ер­че­лек бе­лән көн итәр­гә кү­нек­тек, түз­дек, би­реш­мә­дек, көч­тән кил­гән ка­дәр эш­ләр­гә ты­рыш­тык. Сә­ния апа ат җи­геп кол­хоз­да эш­лә­де. Ра­сим бе­лән Ра­иф абый бер эш­тән дә ку­рык­ма­ды­лар, кая куш­са­лар, шун­да эш­лә­де­ләр.

СУ­ГЫШ ди­гән афәт

Су­гыш баш­лан­ды. Дәһ­шәт­ле су­гыш­ның һәр кө­не кан һәм үлем, йө­рәк са­гы­шы, сык­рау һәм хәс­рәт алып ки­лә. Дәү­ләт са­лым­на­ры һәм за­ем­нар тор­мыш авыр­лы­гын та­гын да арт­ты­рып, ха­лык җил­кә­се­нә зур йөк бу­лып тө­шә. Ата­ла­ры су­гыш­та бул­ган га­и­лә­ләр­гә таш­ла­ма ясал­са, "ха­лык дош­ма­ны" мө­һе­рен йөр­тү­че­ләр­гә ул ике­лә­тә, өч­лә­тә арт­ты­ры­ла иде. Бул­ма­ган йо­мыр­ка, ит, сөт, май­ны ка­ян ала­сың да, ни­чек тү­ли­сең? Төн­лә ки­леп әни­не авыл со­ве­ты­на алып ки­тү­ләр, өй­нең ас­тын-өс­кә ки­те­реп тен­тү­ләр - бү­ген дә кур­кы­ныч төш ке­бек, бә­гырь­не өз­гә­ләп ис­кә тө­шә­ләр.

Әни­е­без Зө­ләй­ха са­быр, уң­ган, ты­рыш, ал­тын кул­лы һө­нәр ия­се иде. Ни­чек ит­сә ит­те, без­не ач-ялан­гач, ала­ма йөрт­мә­де. Кол­хоз­да да эш­лә­де, үзе­без­гә дә, ке­ше­гә дә бик ма­тур итеп ки­ем­нәр те­гә иде. Без дә әни­нең йө­зе­нә кы­зыл­лык ки­тер­мәс өчен ты­ры­шып укы­дык, ты­ры­шып эш­лә­дек. Баш­лан­гыч сый­ныф­та бе­лем бир­гән укы­ту­чым Әми­нә апа Зин­ну­ро­ва оч­ра­ган­да: "Хи­са­мет­ди­нов­лар­ның ба­ры­сын да үзем укыт­тым, бик ях­шы укы­ды­лар, ма­те­ма­тик бул­ды­лар",- дип ар­кам­нан сый­пап ки­тә иде.

Мин кеч­ке­нә­дән рә­сем, төр­ле әй­бер­ләр ясар­га ярат­тым, шу­ңа кү­рә Ка­зан­га сән­гать учи­ли­ще­сы­на укыр­га ке­рер­гә те­ләп, им­ти­хан тап­шыр­дым. Фән­нәр­не "биш­ле" бил­ге­се­нә ге­нә тап­шыр­сам да, "ха­лык дош­ма­ны" ба­ла­сы­на ан­да ишек­ләр ябык бу­лып чык­ты - укыр­га ал­ма­ды­лар. Ми­ңа бу һө­нәр­не үз­ле­гем­нән өй­рә­нер­гә ту­ры кил­де. Тор­мыш сы­нау­ла­рын бер-бер арт­лы җи­ңеп чы­гар­га, кы­ен­лык­лар­га би­реш­мәс­кә әнә шу­лай кү­нек­тем бул­са ки­рәк. Го­ме­рем буе те­лә­гән эшем­не җи­ре­нә җит­ке­реп, ахыр­га­ча баш­ка­рып чык­тым.

Ба­тыр­лар­га - һәй­кәл

Бө­ек Җи­ңү­нең 25 ел­лы­гы уңа­ен­нан Сов­мин­ның һәр авыл­да обе­лиск тор­гы­зу ту­рын­да­гы ка­ра­ры чык­кач, бу эш­не ми­ңа йөк­лә­де­ләр. Клуб­та эш­лә­гән чак иде. Дө­рес, ми­ңа җи­тәк­че­ләр дә бик бу­лыш­ты. Ты­рыш­лык, тын­гы­сыз хез­мәт, эз­лә­нү­ләр бе­лән тө­зел­гән авыл та­ри­хы - аның яз­мы­шы бе­лән бәй­ле бул­ган ис­тә­лек­ле урын - обе­лиск бү­ген дә ха­лык хә­те­рен сак­лап бал­кып то­ра.

Кү­ре­нек­ле язу­чы Эду­ард Ка­сый­мов "Һа­ва­лар­да тур­гай" ро­ма­нын­да Морт авы­лы егет­лә­ре һәм обе­лиск ту­рын­да ис­кә алып бо­лай дип яза:

-...Клуб кар­шын­да­гы чат ба­шын­да ак­шар­лан­ган тә­бә­нәк таш ба­га­на­лар. Алар үза­ра юан-юан чыл­быр­лар бе­лән то­таш­ты­рыл­ган, эч­тә ал­лы-гөл­ле чә­чәк­ләр... Ур­та­да.... юга­ры­га, шак­тый би­ек­кә оч­ла­еп-неч­кә­реп мен­гән өч кыр­лы һәй­кәл... Күр­кәм дә, үзен­чә­лек­ле дә. Бик тә баш­лы егет, ди­ләр, бу клуб мө­ди­ре Ра­сих­ны! Ил азат­лы­гы өчен һә­лак бул­ган­нар, хә­бәр­сез югал­ган­нар авыл­да йө­зәр­лә­гән...

Аның үз әти­се дә бар бул­га­ны бе­лән шу­шы ме­талл штык­та мәң­ге­ләш­кән... Әйе, шу­лай бул­сын иде ин­де...

Ту­ган­на­рым-җан­на­рым

Олы апа­быз Сә­ния әни­нең уку­чы­сы бул­ды. Бик сә­ләт­ле те­гү­че-ки­сү­че бу­лып эш­лә­де.

Ра­иф абый флот­та хез­мәт ит­кән­нән соң, оке­ан кит ау­лау суд­но­сын­да ме­ха­ник бу­лып эш­ләп, ла­ек­лы ял­га кит­те. Ра­сим абый баш­та һө­нәр учи­ли­ще­сын, ан­нан Тау эш­лә­ре бу­ен­ча тех­ни­кум тә­мам­ла­ды, Но­во­куз­нецк шә­һә­рен­дә шах­та­да эш­лә­де. На­мус­лы хез­мә­те өчен күп төр­ле бү­ләк­ләр­гә, шул исәп­тән Хез­мәт Кы­зыл Бай­ра­гы ор­де­ны­на ла­ек бул­ды, "По­чет­лы шах­тер" исе­мен йөрт­те.

Хал­кы­ма хез­мәт­тә

Ә мин, иң ке­че­лә­ре, чит­тән то­рып мә­дә­ни­ят учи­ли­ще­сын тә­мам­ла­дым. Санкт-Пе­тер­бург­та проф­со­юз­лар­ның юга­ры мәк­тә­бен­дә укы­дым. Го­ме­рем буе ха­лык­ка, авыл хал­кы­на хез­мәт ит­тем. Җи­тәк­че­ләр хез­мә­те­мә юга­ры бәя бир­де. Хез­мәт­тә­ге уңыш­ла­рым өчен Та­тарс­тан­ның һәм Рос­си­я­нең ат­ка­зан­ган мә­дә­ни­ят хез­мәт­кә­ре исем­нә­ре би­рел­де. "А­ла­бу­га шә­һә­ре һәм ра­йо­ны­ның мөх­тә­рәм ке­ше­се" исе­ме­нә ла­ек бул­дым.

Юк, без "ха­лык дош­ма­ны ба­ла­ла­ры" бул­ма­дык, на­мус­лы хез­мәт ке­ше­лә­ре бу­лып үс­тек.

Бик соң ак­ла­ды­лар шул әти­ләр­не. Бу ел­лар эчен­дә күп­ме шә­хес­ләр га­еп­сез­гә рән­җе­тел­гән, га­зап­лан­ган, атып үте­рел­гән. Ә күп­ме ба­ла­лар ятим, әти­сез тил­ме­реп үс­те.

Соң бул­са да, рәх­мәт...

Дәү­лә­те­без­гә, җи­тәк­че­ләр­гә рәх­мәт, соң бул­са да, дө­рес­лек­не ха­лык­ка җит­кер­де. Хак­сыз­га рән­җе­тел­гән, ким­се­тел­гән ке­ше­ләр­нең исем­нә­рен ак­ла­ды. Бү­ген исән кал­ган ба­ла­ла­ры­на, ту­ган­на­ры­на кай­гыр­ту­чан­лык күр­сә­тә, яр­дәм итә.

Го­мер уза то­ра, бу­ын­нар­ны бу­ын­нар ал­маш­ты­ра, әм­ма хә­тер югал­мый. Без дә өл­кән ке­ше­ләр бул­дык. Шө­кер, хә­зер­ге тор­мы­шы­быз­га сө­е­неп бе­тәр­лек тү­гел!

Мин га­и­ләм бе­лән ту­ган авы­лым­да эш­лә­вем һәм яшә­вем бе­лән го­рур­ла­нам.

Ра­сих Хи­са­мет­ди­нов

Морт авы­лы