Алабуга тарихы

Алабуга җирләрендә кешеләр якынча 10-15 мең ел элек, соң палеолит яки мезолит ахырында яши башлый. Үз исемен Ананьино авылы янындагы каберлектән алган иртә тимер гасырының мәдәни-тарихи берләшмәсе төбәкне дөнья тарихына керткән.

Ананьино каберлеге

Ананьино авылы янындагы каберлек тикшеренүчеләрнең игътибарын күптәннән җәлеп иткән. Бу корылмада беренче казу эшләре 1858 елда язучы, тарихчы, археолог һәм этнограф П. А. Алабин җитәкчелегендә башланып китә. Каберлектәге табылдыклар өч гасырны үз эченә ала: таш, бронза һәм тимер. Алар шунда ук күренекле рус археологларының игътибарын җәлеп итәләр. Соңрак каберлекнең тарихын П. И. Лерх һәм К. И. Невоструев өйрәнә. Казу эшләрендә шулай ук Алабуга шәһәре башлыгы И. В. Шишкин да катнаша. Үткәрелгән эшләрнең нәтиҗәсе – уникаль археологик материаллар коллекциясе. Бүгенге көндә коллекциянең күп кенә әйберләре дөньяның төрле музейларында, шул исәптән Эрмитажда саклана.

Ананьино каберлеге – бөтен дөнья археологларына билгеле булган иң борынгы һәйкәлләрнең берсе, ул иртә тимер чоры (б. э. к. VIII-III) фин-угор халыклары тарихында тулы бер этапка исем биргән.

Алабуга шәһәрлеге

Алабуга тарихын Алабуга шәһәрлеге тарихыннан башка күз алдына китереп булмый. Безнең эраның III-V гасырларында Татарстан территориясендә иртә төркиләрнең барлыкка килүе күп кенә тикшеренүчеләр фикеренчә мөһим вакыйга булып санала. Бу чорга караган күп археологик табылдыклар нәкъ менә Алабуга районы киңлекләрендә табылган. Ул вакыттагы төрки халык Урта Идел һәм Түбән Кама буеның төркиләшү процессының хәбәрчесе була.

Алабуга (яки Шайтан) шәһәрлеге XXIV гасырларга караган төбәкнең тарихи мирасы булып тора. Бу – таш манарадан һәм Болгар ныгытма-мәчетенең җимерекләреннән торган комплекс. Ул XI гасырдан да соңга калмыйча Тойма елгасы тамагындагы биек борылышта төзелгән. Болгарлар бу урынны Ала-буга дип атаганнар (соры, усал + үгез, елан, баһадир дип тәрҗемә итәргә мөмкин). 

Болгарларның бу урынны үз терәк пункты итеп юкка гына сайламыйлар. Монда күптәннән Кама елгасы аша җәйге-кышкы кичү урыны булган. Болгар хакимлеге чорында бу урын Идел буе Болгарының үзәк районнарын Урта һәм Югары Кама буе белән, ә аннары Бозлы океанга кадәр тоташтыручы сәүдә-караван юлының төп өлеше була. XII гасырда Изге урын урынында сигез манаралы Ак таш мәчет төзелә, ул Биләр һәм Болгар мәчетләренең архитектура үзенчәлекләрен үз эченә алган. Шулай ук аның Суса (Тунис) һәм Багдадтагы мәчетләр белән охшаш яклары да бар. Бүгенге көндә бу ныгытма-мәчет калдыклары монгол чорына кадәрге бердәнбер өлешчә сакланган Болгар бинасы булып тора.

Трехсвятский авылы

1614-1616 елларда Алабуга шәһәрлеге урынында ир-атлар Троица монастырына нигез салына, 1764 елда ул бетерелә. Шул ук вакытта монастырь бистәсе, соңрак Подмонастырка авылы барлыкка килә, ул үзенең беренчел төзелешен һәм архитектурасын безнең көннәргә кадәр саклаган. 

Рус торак пункты XVI гасырның 50 елларында Урта Идел буе колонизациясе барышында барлыкка килә. Бу 1552 елда Казанны Иван Грозный яулап алганнан соң һәм аны Мәскәү дәүләтенә кушканнан соң була. Авыл урам-бистәләр белән уратып алынган ныгытмадан гыйбарәт була. «Алабугадагы Трехсвят» исемен ала. Җирле риваять буенча, авылның исеме өч изгеләрнең Иван Грозный тарафыннан җирле Покров чиркәвенә бүләк итеп җибәрелгән иконасыннан килеп чыккан. Алар Бөек Василий, Григорий Богослов һәм Иван Златоуст. 

Алабуга — өяз шәһәре

1780 елда Пугачев фетнәсе бастырылганнан соң, Екатерина II Вятка наместниклыгын раслый, Трехсвятский авылына Вятка губернасы составында Алабуга өяз шәһәре статусын бирә. Бу тарихи мизгел шәһәрнең символына әверелгән уникаль герб белән билгеләнә.

Ук һәм җәя Вятка губернасы халкы өчен аерым әһәмияткә ия булган. Алабуга урманнарында тукраннарның күплеге — аларны шәһәрнең символы итеп сайлау өчен нигез булып хезмәт иткән. 

Өяз шәһәре статусы бирелү төбәк үсешендә яңа этап була: яңа заводлар төзелә башлый, төрле тармакларда җитештерүләр киңәйтелә.

Алабуга сәүдәгәрлеге

Алабуга чуен, кыңгырау эше, шәмнәр, тоз, сыра, бал, прәннекләр һәм башка товарлар җитештерү буенча махсуслашкан 12 фабрика һәм завод белән сәнәгать үзәгенә әверелә. Урман ресурслары агач эшкәртү белән бәйле һөнәрләрне, шулай ук балыкчылыкны үстерүгә ярдәм иткән. Болар барысы да XIX гасырда шәһәрне сәүдә һәм сәнәгатьнең үзәгенә әйләндерә.

XIX гасырда Алабуга Вятка губернасының иң чәчәк аткан сәүдә шәһәрләренең берсенә әверелә. Халык саны аз булуга карамастан, ул сәүдәгәрләр саны буенча губернаның Вятка шәһәре белән тигезләшә, монда зур сәүдә әйләнеше була. Стахеевлар, Гирбасовлар, Ушковлар, Черновлар кебек сәүдәгәр династияләре шәһәрнең икътисади һәм мәдәни үсешенә зур өлеш кертә.

Сәүдәгәрләр икмәк сәүдәсе белән шөгыльләнгәннәр, Кама елгасы буйлап икмәк ташыганнар, алга таба сату өчен төрле товарлар сатып алганнар. Аларның хәйриячелеге ярдәмендә гыйбадәтханәләр, уку йортлары, балалар приюты һәм башка социаль учреждениеләр төзелә. Алабуга Россиядә сәүдәгәрләр тырышлыгы белән электр яктырту урнаштырылган беренче шәһәрләрнең берсе булган.

1883 елда сәүдәгәр И. В. Шишкин проекты буенча Алабугада беренче суүткәргеч төзелә, ул шәһәр халкын шәһәр суүткәргеченнән чиста су белән тәэмин итә. 

1921 елда милли автономияләр оешу белән бәйле рәвештә Алабуга ике өлешкә бүленә: Көньяк Алабуга кантоны Татар АССР составына, ә төньяк Можгинск өязе Вятка АО составына тапшырыла.

1921 елдан 1928 елга кадәр Алабуга Алабуга кантоны үзәге, ә 1930 елның 10 августында Татар АССРның Алабуга районы үзәге була.

Алабуга шәһәре атамасының килеп чыгышы 

Алабуга шәһәре атамасының килеп чыгышы турында берничә теория бар. Иң популяр версияләрнең берсе буенча, «Алабуга» исеме татар телендәге «алабуга» (балык) сүзеннән килеп чыккан. Бу — суларда балыкның күплеге белән бәйле булырга мөмкин.

Икенче версия атаманы элек навигацияне кыенлаштырган һәм «үгезләр» («быки») буларак билгеле булган су асты ташлары белән бәйли. Бу җәһәттән «Ала-Буга» — «усал үгез» дип тәрҗемә ителә.

Тагын бер версия шәһәр урнашкан елгаларның борынгы исемнәре белән бәйле. Имеш, борынгы карталарда бу елгалар Ала һәм Буга дип аталган.

Фото: Алабуга дәүләт музей-ядкарьлеге